ساخت مهر در جوامع باستانی به ویژه جوامعی که فاقد خط و کتابت بودند تاثیر شگرف و به سزایی داشتند .
مهر بصورت مختلف تاثیرگذار و با اهمیت بوده است.
گروهی از مهرها برای مسدود کردن درپوش ظروف سفالی و یا روی ریسمان، طناب ، جعبه و یا سبد مورد استفاده قرار میگرفتند .
به شکلی نقش مهر وموم را ایفاء می کردند.
اینگونه مهرها معمولا در راستای امورتجاری و یا کالا صورت میگرفته است .
اصطلاحا این مهرها ، مهر کالا نامیده می شوند .
گروهی دیگر از مهرها در ارتباط با ارسال پیام از یک نقطه به نقطه دیگر بوده است .
یا در بایگانی کردن کاربرد داشته اند .
این مهر ها اصطلاحا اثرمهر پیام نامیده می شوند .
در یک جمع بندی ساده کاربرد مهرها در ابتدا به طورکلی مهر کالا و مهر پیام خلاصه میشده است .
که در بیشتر بخش های حکومتی کشور مورد استفاده قرار می گرفته است .
جنس مهر
برای بررسی جنس مهر ها و نحوه ساخت آنها می توان از دوره های زمانی هر کدام استفاده کرد .
با توجه به دوره زمانی خاص جنس و مواد و همچنین نحوه ساخت مهر ها تغییر کرده و تنوع بیشتری به دست آمده است .
به طور متعارف ساخت و پرداخت مهرها از سنگهای سخت و نیمه قیمتی رواج بیشتری داشته است .
مثل عقیق ، دًر کوهی ، سنگ آهن سنگ های رنگارنگ در هزاره سوم ق .م (عصر مفرغ) .
در آثار بدست آمده در فلات ایران جنس مهرها با توجه به مواد موجود در هر منطقه صورت گرفته است .
در مناطق کوهستانی استفاده از سنگهای مختلف و در مناطق خشک و کویری استفاده ازگل رس و حتی خاک چینی بوده است .
در دسته بندی کلی می توان انواع مهرها را به ترتیب ذیل برشمرد .
1- بدل چینی برای ساخت مهر
با استفاده از گل رس دار ورز داده ، ساخته می شود که روی آن را با لعاب شیشه ای اندود می کردند .
لعاب سطوح این مهرها را مقاوم می کرده است .
در موارد دیگر پس از گذشت زمان سائیده می شدند که موجب از بین رفتن نقوش می گردید.
مهر گل رس
2- قیر طبیعی برای ساخت مهر
به لحاظ دسترسی به قیرهای طبیعی که از دل زمین می جوشد ساخت مهرهای قیراندود با ترکیب مواد معدنی دیگر شامل کوارتز کلسیت و پودر سنگ آهک این ماده به صورت ماده ای سخت و دلخواه در می آمد .
ماده حاصل شده شبیه سنگ سخت و مقاوم می باشد که جهت ساخت مهرهای قیر اندود بسیار مناسب و ماندگاری بالایی داشته است .
با توجه به اینکه قیر در منطقه خوزستان و لرستان بدست می آمده است .
لذا این دسته از مهرها در این مناطق کاربرد بیشتری داشته است .
لازم به ذکر است که از قیر در هزاره اول ق. م جهت ساخت مهر های استوانه ای استفاده می شده است .
مهر استوانه ای
3 – عقیق برای ساخت مهر
سنگ نیمه قیمتی که دارای ارزش مادی بالایی هم هست و جزء سنگهای شناخته شده و با ارزش به شمار می آید .
در بین جوامع مختلف بخصوص ایران کاربرد انگشتری و گردنبند دارد .
بخصوص که در زمان فعلی نیز به روی انگشترهای عقیق نقش و نوشته و یا علائم خاص حکاکی می کنند .
مهر قدیمی از سنگ عقیق روی انگشتر طلا
واژه عقیق از اسم رودخانه ای به نام achates در شبه جزیره سیسیل ایتالیا مشتق شده است .
ازنظر ساختار و ترکیبات شیمیایی از خانواده کوارتز است . و در رنگهای مختلف قرمز سبز آبی و قوس و قزح در طبیعت وجود دارد .
مهر عقیق دوره ساسانیان
سنگ عقیق دارای اسامی مختلف از جمله عقیق چشمی ، یمانی ، لایه ای، شجری ، آبدار ، دایره وار، خزه مانند ، منظره ای ،سلیمانی نام برده می شود .
اگر سخت ترین عنصر طبیعت را الماس با درجه سختی 10 بشناسیم سنگ عقیق با درجه سختی 7 در طبیعت یافت می شود .
در خصوص تاریخچه سنگ عقیق حدودا به هزاره هفتم ق .م برمی گردد .
درفلات ایران از قدیمی ترین دوران با سنگ عقیق آشنا بودند .
در دوره امپراطوری هخامنشی در بین رجال و درباریان و بخصوص مردم عادی محبوبیت فراوانی داشته است .
بدین خاطر اکثر مهر های هزاره اول ق . م از عقیق ساخته و پرداخته شده اند .
در هزاره سوم ق . م نیز مهر های استوانه ای اغلب از سنگ عقیق ساخته و پرداخته شده اند .
4 – سنگ صابون برای ساخت مهر
کلوریت سنگی سیاه و نرم است که از درجه سختی بالایی برخورار نیست . به شکلی که براحتی می توان روی آن خراش ایجاد کرد .
سنگ صابون بیشتر در طول دوران مفرغ و آهن در جنوب شرق ایران رواج زیادی داشته است .
مهر سنگ صابون
نحوه استفاده از سنگ کلوریت بدین ترتیب بوده است که در ابتدا سنگ را به شکل دلخواه (استوانه ای و مسطح ) در می آورند .
سپس نقوش مورد نظر را بر روی آن حکاکی می کردند .
بعد از ایجاد نقش و نگار روی سنگ صابون ، ان را در معرض حرارت شدید قرار می دادند .
که در نهایت رنگ طبیعی سنگ ( سیاه) تغییر کرده و به رنگ سفید تبدیل می شده است .
با این عمل استحکام سنگ به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یافت .
در ادبیات باستانی سنگ حاصل از این فرایند را به نام استالیت سوخته ensatatite نام می بردند .
5 – سنگ آهن برای ساخت مهر
سنگ آهن که با قابلیت شکل پذیری و براق شوندگی بالا در طبیعت یافت می شود ، بسیار محکم و تراش روی آن به سختی صورت می گیرد .
مهر آهنی قدیمی دوره ساسانیان
مهر آهنی قدیمی
رنگ سنگ آهن اغلب سیاه وخاکستری است که عمده معادن سنگ آهن در ایران مرکزی قراردارند از سنگ آهن برای مهر های مسطح و مهر های استوانه ای استفاده شده است . در واقع در حدود اواسط هزاره دوم ق .م و همزمان با استفاده از بدل چینی از سنگ آهن در ساخت مهر منسوخ شده است .
6 -مهر سنگ مرمر
در مهرهای مسطح و استوانه ای از سنگ مرمر استفاده بسیار شده است .
سنگ مرمر از جمله سنگهای آهکی است که درجه سختی آن 3 می باشد .
رنگهای مختلفی از این نوع سنگ موجود است ولی در فلات ایران دو رنگ سفید و زرد بیشتر یافت می شود .
7-مهر های کوارتز
سنگ های کوارتز از ترکیبات شیمیایی اکسید سیلیس است .
سنگهای کوارتز بصورت بلورهای دانه درشت به رنگهای مختلف یافت می شود . درجه سختی کوارتز 7 است .
8-مهرهای سنگ لاجورد
سنگ نیمه قیمتی آبی رنگی است که حساسیت بالای نسبت حرارت فشار محلولهای گرم و نیز اسید ها ومحلولهای قلیایی دارند .
معادن یافت شده این سنگ در دوران های پیش از تاریخ و تاریخی در منطقه بدخشان افغانستان واقع شده است .
میتوان معدن سرسنگ منطقه پنج شیر را نام برد.
درجه سختی سنگ لاجورد 6.5 است .
در هزاره های چهارم و سوم ق .م از این سنگ در پرداخت مهرهای مسطح و استوانه ای استفاده شده است .
طبق شواهد موجود مردمان ساکن درفلات ایران در هزاره های پنجم و ششم ق .م سنگ لاجورد را می ساختند و در ساخت مهر های تزئینی ازآن استفاده می کردند .
از جمله می توان در مجموعه مهرهای یافت شده از سرخوم لری (لرستان)مهر استوانه ای ساخته شده از سنگ لاجورد نام برد .
که نقش خدایان بر روی ان حک شده است .
لازم به ذکر است که در مناطق بین النهرین یونان قبرس م مصر در هزاره های چهارم و سوم (ق.م) از سنگ لاجورد استفاده می شده است .
9 – مهر فلزات
استفاده از مهر های مشبک فلزی از اوایل هزاره سوم ق . م تا اواسط هزاره دوم ق.م به مدت 1500 سال رواج داشته است.
مهرهای فلزی در ایران اززمان دستیابی مردمان به فناوری مفرغ صورت گرفته است .
مهرهای فلزی با نقوش هندسی و مشبک در مناطق در مناطق فلات ایران و مناطق هم جوار رواج داشته است .
از این نمونه مهرهادر کاوشهای تپه حصار دامغان شهداد و شهر سوخته کشف شده اند .
استفاده از عنصر طلا و ساخت مهرهای استوانه ای در بعضی از مناطق ایران رواج یافته بود .
بهترین نمونه های مهرهای زرین از محوطه باستانی مارلیک در شمال ایران در عصر آهن یافت شده است .
